Các thuật ngữ thường gặp trên thị trường giao dịch tương lai Futures (Phần 1)

Thị trường Futures được coi là thị trường dễ tiếp cận nhất trong số các thị trường giao dịch phái sinh. Yếu tố "dễ tiếp cận" ở đây đến từ việc các yếu tố cấu thành thị trường hầu hết đã được chuẩn hóa, tạo thuận tiện cho các bên giao dịch trên thị trường. Tuy vậy, để giao dịch trên thị trường Futures, đặc biệt là Futures hàng hóa, nhà đầu tư vẫn cần phải nắm thêm khá nhiều các thuật ngữ mới mẻ để không bị vướng vào "ma trận" các thông số giao dịch. Sau đây, commovn xin tổng hợp (theo chủ quan tác giả) những thuật ngữ cơ bản mà nhà đầu tư thường gặp trên thị trường Futures hàng hóa.

1. Thị trường hàng thực vs Thị trường kỳ hạn: Hầu hết các thị trường hàng hóa trên thế giới đều được chia thành 2 thị trường chính, bao gồm thị trường hàng thực (cash market) và thị trường kỳ hạn (futures market). Thị trường hàng thực hàm ý bao gồm những giao dịch hàng thực với các hợp đồng giao ngay theo phương thức truyền thống. Trong khi đó, thị trường kỳ hạn lại được cấu thành từ những giao dịch mua bán diễn ra trong tương lai, và đôi khi không liên quan tới nghiệp vụ giao/nhận hàng (điều này sẽ được giải thích ở mục Cash settlement vs Physical settlement).

Điều quan trọng cần ghi nhớ là giá cả hàng hóa trên thị trường hàng thực và thị trường kỳ hạn thường có sự chênh lệch. Điều này khá dễ hiểu vì để hàng hóa giao dịch trong tương lai thì giá sẽ bị đội lên do các chi phí lưu trữ kho bãi và bảo hiểm hàng hóa. Vì vậy, trong một điều kiện bình thường, giá trên thị trường kỳ hạn sẽ cao hơn trên thị trường hàng thực, hay còn gọi là contango. "Điều kiện bình thường" ở đây ám chỉ khi nguồn cung hàng hóa trên thị trường đang dồi dào, còn trong trường hợp hàng hóa khan hiếm thì thực tế giá trên thị trường hàng thực có thể cao hơn giá trên thị trường kỳ hạn, phản ánh quy luật cung cầu cơ bản. Trường hợp này được gọi với thuật ngữ backwardation.

Contango vs Backwardation. Nguồn: Investopedia.

==> Tại sao điều này quan trọng? Thông qua quan sát một thị trường đang trong trạng thái contango/backwardation có thể cho nhà đầu tư các thông tin quý giá về cung/cầu trên thị trường hàng thực. Ngoài ra, các chiến lược trading spread/rolling kỳ hạn lại càng quan tâm hơn đến thông tin này. Các chiến lược đầu tư nâng cao này sẽ được đề cập tới các bài viết sau của chúng tôi.

2. Long vs Short:
Trên thị trường Futures chúng ta thường nghe đến 2 động tác cơ bản nhất là long và short. Long có nghĩa là nhận vị trí bên MUA HÀNG trên thị trường, Ngược lại, short có nghĩa là nhận vị trí bên BÁN HÀNG trên thị trường. Lệnh Long và Short có thể được thực hiện theo bất kỳ thứ tự nào, nghĩa là không cần phải mua hàng trước mới được bán hàng, mà có thể bán hàng trước rồi mua bù sau (hành động này được gọi là bán khống). Một trạng thái chỉ được đóng khi có một lệnh đối ứng ngược chiều.

Mặc dù giao dịch dựa trên hàng hóa thực tế tuy nhiên theo một số thống kê tới 90% giao dịch trên thị trường Futures không thực hiện giao/nhận hàng thực. Điều này là do lượng hàng thực trên sàn được tập trung tại một số điểm lưu trữ (warehouses) trên thế giới, trong khi không phải hedgers/traders nào cũng có thể tiếp cận và giao nhận từ các điểm này một cách dễ dàng với chi phí thấp. Chính vì vậy phần lớn các giao dịch được thực hiện thông qua thanh toán tiền mặt (cash settlement).

3. Margin và Lot:
Khi tham gia giao dịch trên thị trường Futures hàng hóa và thực hiện các hoạt động mua bán, thực chất các bên không trả toàn bộ giá trị của lô hàng, mà chỉ bỏ một phần tiền ký quỹ (thường tương đương 5-10% giá trị toàn bộ lô hàng). Tỷ lệ ký quỹ này được chính là khái niệm của Margin. 

Trong khi đó, Lot là đơn vị tiêu chuẩn cho 1 đơn vị lô hàng giao dịch trên sàn giao dịch hàng hóa. Đối với các thị trường và các hàng hóa khác nhau thì đơn vị Lot này lại được quy định khác nhau. Chẳng hạn 1 lot cà phê Robusta tương đương 10 tấn cà phê hàng thực, trong khi 1 lot cà phê Arabica tương đương 37500 pounds cà phê hàng thực.

Bảng tham khảo Margin và Lot size của 1 số loại hàng hóa:

Loại hàng hóa	Robusta Coffee (Nybot)	Arabica Coffee (Liffee)	Soybean (CME CBOT)	Copper (LME)	Brent (IPE)
Ký quỹ/lot (tham khảo)	2970 USD	1320 USD	2310 USD	12775 USD	4070 USD
Tỷ lệ ký quỹ/ giá trị hàng thực*	6.3%	6.6%	5%	9%	8%
Lot size	37.500 pounds	10 Tấn	5.000 bushels (~ 136 tấn)	25 tấn	1.000 thùng

* Tỷ lệ ký quỹ trong bài viết được tính toán dựa trên giá đóng cửa ngày 6/6/2017 của kỳ hạn gần nhất đối với từng mặt hàng. 

4. Ngày thông báo đầu tiên (First Notice day): 

Như đã đề cập ở trên, tới 90% giao dịch trên thị trường Futures trên thế giới hiện nay không thực hiện giao/nhận hàng thực. Hiện tại, theo quy định từ phía Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, các doanh nghiệp tại Việt Nam tham gia hedging trên thị trường Futures không được phép thực hiện giao/nhận hàng thực và chỉ thực hiện tất toán trạng thái thông qua thanh toán tiền mặt. Đối với các giao dịch tất toán thông qua thanh toán tiền mặt, việc quan tâm đến ngày thông báo đầu tiên (First Notice day) có ý nghĩa cực kỳ quan trọng, thậm chí quan trọng hơn ngày giao dịch cuối cùng của hợp đồng.
 
Về định nghĩa, ngày thông báo đầu tiên là ngày giao dịch đầu tiên mà phía bên mua bắt buộc phải chấp nhận giao hàng thực từ bên bán, trong trường hợp bên bán muốn thực hiện giao hàng, Nguyên tắc hoạt động của sở giao dịch hàng hóa là vào ngày thông báo đầu tiên, sở giao dịch sẽ thực hiện thống kê số lượng trạng thái bán muốn thực hiện giao hàng thưc cùng với số lượng trạng thái mua vẫn còn chưa tất toán; sau đó, sở giao dịch sẽ thực hiện thông báo giao hàng cho các trạng thái mua theo nguyên tắc first in - first out, nghĩa là các trạng thái mua được mở càng sớm thì sẽ được ưu tiên nhận thông báo giao hàng càng sớm. Điều này tạo ra rủi ro cho bên MUA HÀNG nếu bên mua không có ý định nhận hàng, hay trong trường hợp ở Việt Nam hiện nay là không được phép nhận hàng. Cần chú ý, rủi ro này KHÔNG TỒN TẠI với bên BÁN HÀNG, do bên bán hoàn toàn có thể lựa chọn giao hàng hoặc không cho tới ngày giao dịch cuối cùng.

==> Tại sao điều này quan trọng? Mặc dù chỉ bên mua hàng chịu rủi ro và bắt buộc phải đóng trạng thái để tránh rủi ro, tuy nhiên ngày thông báo đầu tiên vẫn thường được hiểu ngầm như thời điểm để cả bên mua và bên bán tất toán trạng thái và thực hiện chuyển sang giao dịch hợp đồng tháng tiếp theo. Nguyên nhân là mặc dù bên bán không bắt buộc phải đóng trạng thái nhưng sau ngày thông báo đầu tiên khối giao dịch của hợp đồng thường rơi xuống rất thấp (do bên mua không còn hoạt động), khiến cho bên bán có muốn đóng trạng thái cũng rất khó khăn và phải chịu mức spread cao so với trước ngày thông báo đầu tiên. Ngoài ra, quan sát giao dịch vào ngày thông báo đầu tiên cũng rất quan trọng vì nó có thể cho những thông tin quý giá về tương quan bên mua và bên bán trên thị trường khi những trạng thái mua cuối cùng bắt buộc phải đóng.

Read More

Phòng vệ rủi ro giá cả hàng hóa thông qua công cụ phái sinh - Để nông dân không còn cảnh mất mùa được giá, được mùa mất giá?

Phái sinh hàng hóa (Commodities Derivatives) - Công cụ không còn xa lạ trên thế giới

Trước hết, cần phải nói hình thức phòng vệ rủi ro giá cả hàng hóa (hedging) thông qua các công cụ phái sinh đã tồn tại từ rất lâu trên thế giới. Tại thời điểm giữa những năm 1840, Chicago là thành phố thương nghiệp lớn nhất thời điểm bấy giờ tại khu vực Bắc Mỹ. Ở đó những người nông dân dễ dàng tìm được người mua cho những sản phẩm của họ, và những nhà sản xuất cũng không gặp quá nhiều khó khăn trong việc tìm nguồn nguyên liệu cho hoạt động của các nhà máy vốn luôn hoạt động hết công suất. 

Tuy nhiên, bất chấp vị trí đắc địa của mình, vấn đề về thời gian và địa điểm lưu trữ hàng hóa cũng như chi phí vận chuyển luôn khiến cho giá cả hàng hóa đội lên một cách bất hợp lý. Điều này là khó tránh khỏi vì muốn bán được hàng với tư cách người nông dân bạn sẽ phải, bằng một cách nào đó, đưa hàng hóa tới Chicago vào đúng những thời điểm nhất định trong năm. Thực tế vào những năm 1840 điều này là không hề dễ dàng do khi đó chưa hề có những biện pháp lưu trữ hàng hóa một cách thuận tiện, cũng như việc di chuyển tới Chicago mang theo lượng hàng lớn cũng gặp đầy rẫy những khó khăn với những con sông đóng băng và đường ray xe lửa đông cứng vào mùa đông. Giá cả trên thị trường được quyết định bởi cung cầu, tuy nhiên những yếu tố trên khiến giá cả hàng hóa đội lên gây thiệt hại không nhỏ cho cả bên mua và bên bán.

Những dòng sông và đường ray đóng băng tại Chicago thường gây khố khăn cho vận tải hàng hóa

Thật may mắn, một số thương gia chuyên về nông sản đã tập hợp lại và đưa ra giải pháp cho vấn đề này: Sở Giao dịch Hàng hóa Chicago (Chicago Board of Trade - CBOT) được thành lập. Sàn giao dịch này tới nay vẫn đang tồn tại và hoạt động, với danh nghĩa là một nhánh của Tập đoàn CME. Được thành lập năm 1848, CBOT chính là sàn giao dịch hàng hóa lâu đời nhất thế giới. Và bạn có thể sẽ bất ngờ khi biết sản phẩm được giao dịch đầu tiên trên sàn CBOT chính là pork belly, hay dân gian Việt Nam ta vẫn gọi là thịt ba chỉ. Vậy điều gì đã tạo nên sự khách biệt của một sàn giao dịch hàng hóa, so với hình thức thuận mua vửa bán truyền thống?

Sở Giao dịch Hàng hóa Chicago tại thời điểm hiện tại.

Hợp đồng kỳ hạn (Forward contract) - Bước đột phá về công cụ tài chính

Hợp đồng kỳ hạn về bản chất là một thỏa thuận giữa bên mua và bên bán về giá của một loại hàng hóa tại một thời điểm xác định trong tương lai. Chẳng hạn, tại thời điểm tháng 7, một người nông dân dự tính sẽ thu hoạch và bán hàng cho đối tác trong tháng 10. Hai bên có thể tham gia vào một hợp đồng để giao dịch được thực hiện tại một thời điểm và địa điểm cụ thể trong tương lai, và quan trọng nhất là tại một mức giá được định sẵn ngay từ ngày hợp đồng được ký kết, Dễ dàng nhận thấy, một hợp đồng như vậy loại bỏ hoàn toàn rủi ro về biến động giá cho cả bên bán và bên mua, trong thời gian hợp đồng có hiệu lực. Với các hợp đồng như vậy, rủi ro về việc mất mùa được giá, được mùa mất giá đã được loại bỏ đi đáng kể.

Các loại công cụ phái sinh cơ bản

Nghe thật hoàn hảo phải không? Một hợp đồng loại bỏ rủi ro giá - còn gì tuyệt vời hơn thế. Thế nhưng thực chất hợp đồng kỳ hạn vẫn còn một điểm yếu chí mạng: Hợp đồng kỳ hạn chỉ loại bỏ rủi ro về giá khi cả 2 bên đều thực hiện đúng và đẩy đủ cam kết trong hợp đồng. Vẫn trong ví dụ trên, hãy tưởng tượng nếu tới thời điểm tháng 10 giá của loại hàng hóa trên thị trường tự do lại cao hơn giá đã thỏa thuận trong hợp đồng. Dường như bên bán sẽ chẳng dại gì mà tôn trọng cam kết trong hợp đồng và bán cho đối tác với giá thấp, thay vì ra thị trường tự do và bán hàng với giá cao hơn. Để giải quyết vấn đề này, một công cụ mới đã được sáng tạo ra để chuẩn hóa các giao dịch nhằm bảo vệ quyền lợi chính đáng cho các chủ thể tham gia thị trường. Công cụ này mang tên Hợp đồng tương lai (Futures Contract).

Hợp đồng tương lai (Futures Contract) - Khi các Hợp đồng kỳ hạn được chuẩn hóa 

Bạn sẽ thắc mắc việc chuẩn hóa mang lại lợi ích gì cho các bên thêm gia thị trường. Trước hết, với vấn đề các bên tham gia thị trường không thực hiện đúng cam kết, sàn giao dịch yêu cầu mỗi bên khi tham gia hợp đồng đều phải bỏ ra một mức ký quỹ nhất định. Trong trường hợp có một bên không thực hiện đúng các điều khoản trong hợp đồng, bên chịu lỗ sẽ được nhận phần ký quỹ của bên còn lại như một hình thức đền bù, ít nhất là một phần, cho các khoản lỗ họ phải ghi nhận. 

Ngoài việc phải ký quỹ, việc chuẩn hóa các chi tiết trong hợp đồng về thời gian, địa điểm giao hàng, khối lượng giao dịch, chất lượng hàng hóa cũng giúp cho người mua và người bán thuận tiện hơn nhiều trong việc thực hiện các giao dịch, hay nói các khách là cung và cầu dễ gặp nhau hơn. Thêm vào đó các hợp đồng giao dịch được đảm bảo bởi các sàn giao dịch - điều này cũng khiến cho rủi ro các bên không thực hiện đúng cam kết bị loại bỏ hoàn toàn. 

Hợp đồng tương lai - Sự chuẩn hóa tạo nên giá trị

Sự ra đời của hợp đồng tương lai đã tạo ra một sự bùng nổ của giao dịch hàng hóa. Giá xác định trên các sàn giao dịch tương lai hiện nay còn trở thành giá tham chiếu cho đa số các giao dịch hàng hóa trên thế giới, nhờ tính minh bạch và công khai của nó. 

Ở Việt Nam hiện tại, việc các doanh nghiệp tiếp cận với các công cụ phòng vệ rủi ro giá cả hàng hóa vẫn còn rất hạn chế. Tuy nhiên, một số doanh nghiệp tiên phong đã bước đầu tham gia các sàn giao dịch hàng hóa quốc tế với các mặt hàng như nông sản (cà phê, cao su, đậu tương,...), kim loại (đồng, chì, nhôm,...) hay năng lượng (các sản phẩm từ dầu thô). Việc kết nối với các sàn giao dịch quốc tế hiện nay vẫn phải thông qua các Ngân hàng Thương mại như một trung gian tài chính. Một số Ngân hàng đi đầu trong việc cung ứng các sản phẩm này bảo gồm MB, Techcombank, BIDV,... Đầu năm 2017, NHNN cũng đã ban hành Thông tư 40 (xem tại đây) quy định hoạt động cung ứng sản phẩm phái sinh giá cả hàng hóa của Ngân hàng thương mại. Đây có thể coi là nền móng đầu tiên cho việc phát triển các công cụ phái sinh hàng hóa tại Việt Nam, và kỳ vọng trong tương lai bài toán được mùa mất giá, mất mùa được giá sẽ không còn là ám ảnh đối với nông dân Việt Nam. 

**Nguồn tham khảo: A Trader's First Book on Commodities: An Introduction to the World's Fastest Growing Market (2nd Edition)

Read More